شعب ابیطالبشعب ابی‌طالب یا شعب بنی هاشم، شعب علی بن ابی‌طالب و شعب ابی‌یوسف، یکی از شعب‌های واقع در مکه که در اختیار خاندان بنی‌هاشم بود و برخی وقایعی تاریخی با آن مرتبط است که مهم‌ترین واقعه، محاصره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه خاندان خود، به مدّت سه سال، تحت نظر سایر خاندان‌های قریش بود. این شعب در شرق کعبه و میان کوه ابوقبیس و شعب ابن عامر قرار داشت و فاصله آن تا کعبه حدود دویست تا سیصد متر بود. در حال حاضر، تنها بخشی از محلّه شعب ابی‌طالب باقی مانده که نام آن سوق‌اللیل و بر فراز کوه است. قریشیان برای اینکه بنی‌هاشم دست از حمایت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بردارند و او را به قریش واگذارند، آنان را در شعب ابی‌طالب محاصره اقتصادی و اجتماعی کرده و عهدنامه‌ای نوشته و بسیاری از بزرگان قریش امضا کردند. این محاصره در سال هفتم هجری آغاز و سه سال طول کشید و سرانجام به نوشته اکثر مورخان به خاطر خورده‌شدن عهدنامه توسط موریانه، محاصره نقص و به پایان رسید. فهرست مندرجات۲ - فراوانی شعب‌ها در مکه ۳ - ساکنین ۴ - اسامی دیگر ۵ - وقایع تاریخی شعب ۶ - موقعیت کنونی ۷ - موقعیت جغرافیایی ۸ - محاصره پیامبر و مسلمانان در شعب ۸.۱ - مفاد عهدنامه محاصره ۸.۲ - شرایط سخت محاصره ۸.۳ - مزایای تحصن در شعب ۸.۴ - زمان و مدت محاصره ۸.۵ - دلایل انقضای عهدنامه ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - منظور از شعبشعب از نظر لغوی به معنای شکاف میان کوه و جمع آن شعاب است. گاه شکاف میان دو کوه را نیز شعب می‌گویند. شِعْب به محدوده قرار گرفته میان دو کوهِ نزدیک به هم گویند و ممکن است وسعت آن به اندازه‌های مختلف باشد. گفتنی است فاصله دو کوه، که مرز خروجی شهر است، ثنیّه نامیده می‌شود. منطقه کوهستانی پیرامون مکه، سبب به وجود آمدن شِعْب‌های بسیاری در مکه و اطراف آن شده است. ۲ - فراوانی شعب‌ها در مکهوجود شعب‌های زیاد در مکه، سبب پیدایش این ضرب المثل شده است که: اهل مکه علم بشعابه؛ مردم مکه شعب‌های خود را بهتر از دیگران می‌شناسند. ۳ - ساکنینوقتی قُصَیّ بن کلاب بر مکه حاکم شد، هر خاندانی از قریش را در جایی از مکه سکونت داد. او وَجْه کعبه را، که شامل شعب ابی‌طالب به سمت معلاه مکه بود، برای خاندان خود و فرزندانش عبد مناف و عبد الدار برگزید. ۴ - اسامی دیگرشعب ابی‌طالب در اختیار خاندان بنی‌هاشم بوده و در دوره‌های مختلف به نام‌های متفاوتی چون شعب بنی‌هاشم، شعب ابی‌طالب، شعب علی بن ابی‌طالب و شعب ابی‌یوسف نامیده می‌شده است. چهره‌های برجسته این خاندان در این شعب به دنیا آمده و در آنجا زندگی کرده‌اند. ۵ - وقایع تاریخی شعبشعب ابی‌طالب در آغاز، متعلق به "عبدالمطلب" بود. سپس آن را میان فرزندانش تقسیم کرد و سهم "عبدالله" را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) داد. شعب ابی‌طالب، که محل سکونت بنی‌هاشم بود، همان محلی است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه خاندان خود، به مدّت سه سال در محاصره سایر خاندان‌های قریش قرار گرفت و با مشقت و رنج آن دوران را سپری کرد. ابوطالب به عنوان بزرگ بنی هاشم، همراه فرزندانش جعفر و علی (علیه‌السلام) مهم‌ترین نقش را در دفاع از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر عهده داشت. تولد خاتم انبیا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نیز خانه حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) در همین دره بود و حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا هنگام هجرت در آن سکونت داشت و حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) در آنجا به دنیا آمده است. عقیل پس از هجرت به مدینه، آن را تصرف کرد. محمد بن یوسف ثقفی ـ برادر حجاج ـ آن را از فرزندان عقیل خرید و ضمیمه منزل خود کرد. ۶ - موقعیت کنونیدر حال حاضر، تنها بخشی از محلّه شعب ابی‌طالب باقی مانده که نام آن سوق‌اللیل و بر فراز کوه است. محله سوق‌اللیل شامل خانه‌هایی است که در روی کوه، مقابل مسعی ساخته‌اند. خانه‌ها و اماکن تاریخی موجود در شعب، در توسعه‌های مختلف مسجد، جزو مسجد شده است. گفتنی است که بخشی از شعب در این سوی مسعی، یعنی در فاصله مسجد تا مسعی بوده که اکنون جزو مسجد شده است. طبعا خانه امّ هانی، دختر ابوطالب که در توسعه مسجد در زمان مهدی عباسی جزو مسجد شد، در محدوده شعب قرار داشته است. در این صورت، باید شعب ابی‌طالب را محله‌ای بزرگ تصور کرد که اطراف آن را به طور عمده کوه خندمه، کوه ابوقبیس و مسجد الحرام در محاصره داشته است. ۷ - موقعیت جغرافیاییشعب ابی‌طالب در شرق کعبه معظمه و میان کوه ابوقبیس و شعب ابن عامر قرار دارد [۵]
ارزقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۶۵، قم، انتشارات الشریف الرضی، ۱۴۱۱ق، چاپ اول.
و فاصله آن تا کعبه حدود دویست تا سیصد متر است.عرب دامنه‌ها و وادیه‌های کوچک میان کوه را اصطلاحاً "شعب" می‌نامد. [۶]
ارزقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۶۵، قم، انتشارات الشریف الرضی، ۱۴۱۱ق، چاپ اول.
شهر مکه به دلیل داشتن تپه‌های فراوان، شعب‌های متعددی نیز در دامنه‌های تپه‌ها دارا بوده و هر شعب به نام طایفه ساکن آن نام‌گذاری شده است. شعب ابی‌طالب یکی از آنان است که در آغاز "شعب ابی‌یوسف" و پس از بعثت، شعب ابی‌طالب نام گرفت و بعدها به شعب بنی‌هاشم و اکنون به شعب امام علی (علیه‌السّلام) شهرت یافته است. [۹]
ارزقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۳۲، قم، انتشارات الشریف الرضی، ۱۴۱۱ق، چاپ اول.
محل شعب شامل فضای وسیعی است که اکنون سنگ‌فرش شده و محل خواندن نماز و استراحت حجاج در ایام حج است. زمانی که زایر از مسجدالحرام خارج می‌شود و از باب‌العباس، باب علی یا باب‌السلام بیرون می‌آید و از مسعی هم عبور می‌کند، به فضای بازی می‌رسد که در پایین کوه ابوقبیس سنگ‌فرش شده است. ادامه این مسیر تا محل دستشویی‌ها در دست چپ و بعد از اندکی به سمت خیابان، بخش مهمی از شعب ابی‌طالب است. ۸ - محاصره پیامبر و مسلمانان در شعبناکامی قریش در بازگرداندن مهاجران حبشه به مکه و خطر ایجاد پایگاهی خارج از قدرت سیاسی قریش در آنجا و نیز نفوذ رو به گسترش مسلمانان در میان جوانان قریش، آنان را به اتخاذ راه حلی جدید کشاند و آن اندیشه قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. مشرکان از ابوطالب خواستند تا دو برابر دیه قتل آن حضرت را دریافت کند تا فردی غیر قریشی، محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به قتل برساند. ابوطالب ـ عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ با شهامت و قاطعیت به این اقدام آنها اعتراض کرد و اشعاری مبنی بر حمایت از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سرود. قریش به ناچار راهی دیگر در پیش گرفتند و آن، تحریم اقتصادی ـ اجتماعی را بر قریش تحمیل کردند تا دست از حمایت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بردارند و او را به قریش واگذارند. ابوطالب پس از مشورت با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تصمیم گرفت، برای سهولت در مراقبت از جان ایشان و حفظ تعصبات و همبستگی عشیره‌ای، [۱۳]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۸۱، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را در شعب ابی‌طالب گرد آورد. از سوی دیگر چون قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بدون جلب رضایت حامیان او به معنای جاری ساختن خون در مکه بود، [۱۵]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۹۷، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
مشرکان به ناچار پس از اجتماع در دارالندوه ـ محل شورای قریش ـ تصمیم گرفتند، بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را در محاصره کامل اقتصادی ـ اجتماعی قرار دهند تا شاید بدین‌وسیله آنان را به تسلیم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به قریش مجبور کنند، زیرا مکیان، قدرت سیاسی متمرکزی نداشتند و هر عشیره به‌طور جداگانه، زعامت سیاسی ـ اقتصادی ـ اجتماعی خویش را در اختیار داشت، بنابراین قطع روابط اقتصادی ـ اجتماعی، نهایت اعمال قدرت آنان برای تحت فشار قرار دادن بنی‌هاشم بود.در جریان محاصره شعب، همه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب به جز ابوجهل، ابولهب و ابوسفیان بن حارث [۱۸]
ابن هشام، عبدالملک، سیره ابن هشام، ج۱، ص۳۵۱، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار احیاء و التراث العربی، ۱۹۸۵م.
حضور داشتند.۸.۱ - مفاد عهدنامه محاصرهمفاد عهدنامه بدین‌قرار بود: ۱. هیچ‌کس حق داد و ستد با بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را ندارد. ۲. هیچ‌کس حق زن دادن یا زن گرفتن از بنی‌هاشم را ندارد. ۳. پیمان‌نامه فقط در صورتی ملغی خواهد شد که محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را برای کشتن به آنان تسلیم کنند. پس از آنکه منصور بن عکرمة بن عامر عهدنامه را نوشت، هشتاد نفر از بزرگان قریش بر آن مهر تایید زدند و آن را در کعبه آویختند. ابوطالب شب‌ها در شعب، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در بستر خویش، علی (علیه‌السّلام) و گاه کسانی از بنی‌هاشم می‌خوابانید؛ زیرا قریش مصمم به قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. ۸.۲ - شرایط سخت محاصرهمدت اقامت در شعب، سه سال و شرایط حاکم بر آن بسیار سخت و طاقت‌فرسا بود، آن‌چنان که صدای ضجه کودکان از بیرون آن شنیده می‌شد، زیرا هر نوع طعامی را حتی اگر از ناحیه مسافران غریبه در بازارهای مکه عرضه می‌شد، به سرعت با قیمت بیشتر می‌خریدند تا مانع رسیدن آن به بنی‌هاشم شوند. آنان تنها در ماه‌های حرام (موسم حج) می‌توانستند از شعب خارج شوند و تنها تعداد محدودی همچون: هشام بن عمرو، [۲۸]
ابن هشام، عبدالملک، سیره ابن‌هشام، ج۱، ص۳۷۵، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار احیاء و التراث العربی، ۱۹۸۵م.
ابوالعاص بن ربیع، داماد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) [۲۹]
ابن هشام، سیره ابن‌هشام، ج۱، ص۶۵، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار احیاء و التراث العربی، ۱۹۸۵م.
حکیم بن حزام، برادر‌زاده حضرت خدیجه [۳۰]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمیدالله، قاهره، دار المعارف، بی‌تا، چاپ سوم، ج۱، ص۲۳۵.
و گاه علی (علیه‌السّلام) [۳۱]
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۵۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۱م.
شبانگاه مقداری گندم و خرما بر شتر بار می‌کردند و زمانی که شتر، نزدیک شعب می‌رسید، آن را رها می‌کردند و به درون شعب می‌فرستادند.ابوجهل، عاص بن وائل، نضر بن حارث و عقبة بن ابی‌معیط نگهبانان شعب بودند تا مبادا کسی برای بنی‌هاشم آذوقه بفرستد. گاه میان اینان و افرادی از بنی‌هاشم که قصد داشتند آذوقه به شعب وارد کنند، نزاع در می‌گرفت و افرادی مانند: ابوالبختری ـ از هم‌پیمانان قریش علیه بنی‌هاشم ـ بر فرزندان بنی‌هاشم رحم می‌کرد و به نزاع خاتمه می‌داد. [۳۲]
ابن هشام، عبدالملک، سیره ابن‌هشام، ج۱، ص۳۵۳، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار احیاء و التراث العربی، ۱۹۸۵م.
یک بار هنگام حمل بار به شعب، نگهبانان، آن‌چنان حکیم بن حزام را مضروب ساختند که تا سه روز بین مرگ و زندگی بود. [۳۳]
ابن‌هشام، سیره ابن‌هشام، ج۱، ص۳۷۹، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار احیاء و التراث العربی، ۱۹۸۵م.
در طول مدت اقامت در شعب تمام دارایی و اموال خدیجه و ابوطالب مصرف شد [۳۴]
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۱، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱ش.
و محاصره‌شدگان به سختی روزگار می‌گذراندند و به احتمال قوی شرایط سخت آنجا، باعث مرگ آن دو نفر شد که چندی پس از خروج از شعب رخ داد. [۳۵]
گئورگیو، کنستان ویرژیل، محمد پیغمبری که باید از نو شناخت، ص۱۳۲-۱۳۳، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، قیام، ۱۳۷۶ش.
برخی از امضاکنندگان معاهده تحریم، از شرایط سخت بنی‌هاشم در شعب ناخشنود بودند، اما دلایل مهم‌تری، آنان را از نقض آن بازمی‌داشت. ۸.۳ - مزایای تحصن در شعب۱- از بروز شکاف میان بنی‌هاشم در حمایت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر اثر فشارهای اقتصادی، اجتماعی و عاطفی مشرکان مکه بر مشرکان بنی‌هاشم جلوگیری شد. [۳۶]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۸۱، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
۲- حفاظت مستمر از جان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در جریان زندگی عادی در مکه میسر نبود. ۳- حفظ تعصبات و همبستگی عشیره‌ای؛ زیرا تجمع همه بنی‌هاشم در شعب، عواطف خاندان‌های وابسته به بنی‌هاشم را علیه اشراف قریش تحریک می‌کرد و مانع تن‌دادن آنان به سیاست‌های خشونت‌بار علیه بنی‌هاشم می‌شد. ۴- حضور بنی‌هاشم در کنار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سبب نفوذ و آشنایی بیشتر آنان با محتوای اسلام می‌شد. ۵- فشارهای مالی، تشنگی و گرسنگی فرزندان و زنان بنی‌هاشم باعث بروز شکاف بیشتر میان مکیان در اتخاذ سیاست‌های خشونت‌آمیز علیه بنی‌هاشم و دست‌برداشتن از این‌گونه اقدام‌ها می‌شد. [۳۹]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۸۲-۲۸۴ (اقتباس)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
۸.۴ - زمان و مدت محاصرهشروع محاصره از اوایل ماه محرم سال هفتم هجری بنا بر قول مشهور به مدت سه سال ذکر شده است. [۴۱]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶، تحقیق محمد حمیدالله، قاهره، دار المعارف، بی‌تا، چاپ سوم.
۸.۵ - دلایل انقضای عهدنامه۱- اکثر مورخان همچون: یعقوبی [۴۲]
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۱، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱ش.
و ابن سعد، خورده‌شدن صحیفه به وسیله موریانه را دلیل نقض محاصره می‌دانند، حال آنکه قریش پس از آگاهی از صدق گفتار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نه تنها ایمان نیاوردند، بلکه او را ساحر خواندند و بر دشمنی راسخ‌تر شدند، زیرا بسیاری از امضاکنندگان معاهده در جنگ بدر حضور داشتند و جزء کشته‌شدگان بودند و این قطعی‌ترین دلیل بر نادیده‌گرفتن این معجزه و وجود علل مهم‌تری است. [۴۴]
حلبی شافعی، علی بن برهان الدین، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۴۴، زینی دحلان، سید احمد، بیروت، المکتبة الاسلامیه، بی‌تا.
۲- سه سال رنج و گرسنگی بنی‌هاشم، احساسات مکیان و سرزنش آنان را بر ضد اقدامات قریش برانگیخت، از این‌رو بر آن شدند که با نقض معاهده به این وضعیت خاتمه دهند. ۳- حضور مسلمانان و مشرکان بنی‌هاشم در کنار یکدیگر در شعب و آشنایی آنان با محتوای دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، صداقت و حقانیت گفتار و کردار او، پایه‌های اولیه اسلام و اولین هسته‌های مقاومت در برابر مشرکان را تشکیل داد. به همین دلیل، اشراف زیرک مکه برای پایان‌دادن به محاصره، با توسل به زور و تهدید در مقابل جناح ابوجهل بسیار کوشیدند، زیرا آنان از آثار سوء حضور آنان در شعب آگاه بودند. [۴۵]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۸۴ (اقتباس)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
این جناح با حضور هشام بن عمر، ربیعة بن حارث، زهیر بن ابی‌امیه، مطعم بن عدی، "ابوالبختری"، عاص بن هشام و زمعة بن اسود بن مطلب شبانگاه به طور پنهانی به گفتگو و ارزیابی نتایج معاهده پرداختند و مصمم به نقض آن و تحمیل خواسته‌هایشان بر جناح مخالف شدند. [۴۶]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۸۶، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
آنان با بهره‌گیری از زمینه‌های مطلوب ذهنی مردم عادی مکه ـ که در میان آنان خویشاوندان بنی‌هاشم بسیار بودند ـ مسلحانه به سوی شعب رفتند و بنی‌هاشم را به ترک آنجا فرا خواندند. جناح ابوجهل نیز که قدرت کمتری داشت، به نقض معاهده گردن نهاد. [۴۷]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۸۷، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
تاریخ نقض معاهده را پانزدهم ماه رجب سال دهم بعثت ذکر کرده‌اند.۹ - پانویس۱۰ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «شعب ابی‌طالب»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۵/۱۷. • جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۴۹-۱۵۱. رده‌های این صفحه : تاریخ زندگی پیامبر | حوادث مکه | رخدادهای سال دهم بعثت | رویدادهای سال هفتم هجری | مکان‌های تاریخی مکه | مکان‌های مرتبط با حج | مکان‌های مقدس
|